Kwaliteitszorg
Het Mondriaan Fonds vindt het belangrijk dat de beschikbare middelen op een zorgvuldige en doelmatige manier worden uitgegeven. Het zijn publieke gelden. Bij de beoordeling van aanvragen speelt het advies van de onafhankelijke adviseurs een doorslaggevende rol. Het advies van deze experts komt tot stand op basis van inbreng en overleg.
Om de integriteit en het vermijden van (de schijn van) belangenverstrengeling binnen de hele organisatie te waarborgen zijn raad van toezicht, bestuur, medewerkers en adviseurs gehouden aan de statuten, het huishoudelijk reglement en de protocollen van het Mondriaan Fonds.
Nevenfuncties van medewerkers en rvt-leden worden gemeld en met de leidinggevenden besproken op mogelijke belangenverstrengeling. Zoals elders beschreven, is er een klachtenprocedure voor de medewerkers, en daarnaast een voor externen. Van die laatste procedure is in 2023 tweemaal gebruik gemaakt.
Toegekende bijdragen worden, behalve rechtstreeks aan de aanvragers, bekend gemaakt middels de website, het jaarverslag en nieuwsbrieven. Besluiten zijn op grond van de Algemene Wet Bestuursrecht voor bezwaar vatbaar en kunnen desgewenst aan de bestuursrechter ter toetsing worden voorgelegd.
Visitatie rijkscultuurfondsen
In opdracht van het ministerie van OCW heeft een visitatiecommissie in 2023 het beleid en de dagelijkse praktijk van de 6 rijkscultuurfondsen geëvalueerd, te weten het Fonds voor Cultuurparticipatie, Fonds Podiumkunsten, Mondriaan Fonds, Nederlands Filmfonds, Nederlands Letterenfonds en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.
Voor dit jaarverslag verzorgen de 6 fondsen een gemeenschappelijke tekst, waarin uitgebreid op deze visitatie wordt ingegaan. De visitatiecommissie bestond uit Andreé van Es (voorzitter), Saniye Çelik, Ann Overbergh, Ryclef Rienstra, Janwillem Schrofer, Geert van der Veen en Maike Olij (secretaris).
Voorafgaand aan de visitatie ontving de commissie verschillende onderzoeken, waaronder een zelfevaluatie, een waarderingsonderzoek onder de aanvragers, stakeholders-interviews en een gezamenlijke reflectie van de 6 fondsen. In september 2023 bezocht de visitatiecommissie de fondsen afzonderlijk, waarbij gesproken is met de directeur-bestuurder, vertegenwoordigers van de raad van toezicht, het MT, adviescommissies, de OR en overige medewerkers. De visitatie besloeg een evaluatieperiode van 5 jaar, van 2018 tot en met 2022.
Het Mondriaan Fonds is tevreden over de bevindingen van de commissie. Zij heeft over het fonds een aantal scherpe observaties, maar blijft over het algemeen zeer positief. Volgens de visitatiecommissie is een subsidie van het Mondriaan Fonds voor velen in de sector een keurmerk geworden. “Dit is echter niet alleen maar positief: omdat het fonds daarmee normstellend is. Dat roept de vraag op welke norm dominant is en of een toegekende aanvraag niet een ‘zichzelf vervullende voorspelling’ wordt.” In de komende beleidsplanperiode 2025-2028 is dit een belangrijk thema waarop het fonds zal agenderen. “De commissie is positief over de manier waarop het fonds deze zelfreflectie organiseert en zou dit als voorbeeld willen stellen aan de andere fondsen.”
Toegankelijkheid van het fonds is een speerpunt, waarvoor onder andere een digitaal advies- en aanvraagplatform is ingericht. De commissie vindt dit een goede ontwikkeling: “Aanvragers worden meer begeleid in het aanvraagproces en krijgen de vragen te zien die aan de adviescommissies gesteld worden. Ook krijgen ze helderder uitleg over gehanteerde criteria. Voor adviseurs en fondsmedewerkers is een digitaal beoordelingsplatform ingericht dat helpt bij de beoordeling van aanvragen, maar raadt het fonds aan geregeld te monitoren of het platform alle problemen oplost en/of geen nieuwe problemen creëert.”
De manier waarop het Mondriaan Fonds op haar website aanvragers weet te gidsen en uit te leggen welke regelingen voor wie en waarvoor bedoeld zijn, noemt de visitatiecommissie een inspirerend voorbeeld.
Algemene Verordening Gegevensbescherming
In het kader van de Europese privacywetgeving Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) benoemden de 6 rijkscultuurfondsen gezamenlijk een onafhankelijke functionaris gegevensbescherming (FG) die toezicht houdt op, en adviseert over de naleving van de verordening. Net als eerdere jaren heeft deze functionaris in 2023 een controle uitgevoerd om vast te stellen of het fonds daadwerkelijk in staat is aan de aantoonplicht te voldoen. De FG concludeerde onder meer dat het fonds in staat is de AVG na te leven en adviseert de huidige praktijk van aantonen en uitvoeren voort te zetten.
Cultuurcodes
Het Mondriaan Fonds hecht aan zo groot mogelijke openheid en transparantie en volgt de Governance Code Cultuur 2019. De code bevat 9 principes voor goed bestuur en goed toezicht. Op het gebied van transparantie en verantwoording volgt het Mondriaan Fonds de aanbevelingen uit de code. Ook de statuten van het Mondriaan Fonds zijn conform deze Governance Code Cultuur opgesteld.
Het Mondriaan Fonds hanteert tevens de Gedragscode Cultuurfondsen. Deze code bevat een reeks waarborgen voor de onafhankelijkheid van handelingen van fondsen, beoogt meer transparantie te creëren over de manier waarop de cultuurfondsen hun publieke taak uitoefenen en draagt zo bij aan het vertrouwen van aanvragers en burgers in de cultuurfondsen. Bij het opstellen van de gedragscode is in het bijzonder aandacht besteed aan de positie van de aanvrager. De code wordt door de fondsen gehanteerd onder het motto pas toe of leg uit. Dit waarborgt transparantie van beleid, zorgvuldige samenstelling van commissies en vermijding van belangenverstrengeling.
Bij afweging van belangen tussen volledige openheid over de behandeling van bij het fonds ingediende aanvragen enerzijds en privacy van aanvragers anderzijds, wordt in afwijking van de Code Cultuurfondsen geen publieke informatie verstrekt over afgewezen aanvragen. Individuen die een afwijzende beslissing hebben ontvangen kunnen om een nadere motivering daarvan vragen. De reden dat het fonds deze besluiten meestal niet direct volledig motiveert, zoals in de Code Cultuurfondsen is vastgelegd, is dat veel aanvragers die afgewezen zijn daar geen prijs op stellen. Instellingen ontvangen deze informatie wel rechtstreeks.
Diversiteit & Inclusie
Aandacht voor diversiteit en inclusie is niet nieuw voor het fonds. Ook in het verleden was er al veel aandacht voor. Maar de afgelopen 3 jaar zijn nadrukkelijkere stappen gezet in het verlengde van het beleidsplan en in relatie tot de Code Diversiteit en Inclusie. Net als voor de rest van het culturele veld, biedt de code het fonds handvatten om gericht beleid te kunnen formuleren, uit te voeren en te evalueren. In plaats van een vierjaren beleidsplan D&I, heeft het fonds ervoor gekozen deze beleidsperiode te werken met jaarplannen en rapportages die met de raad van toezicht worden besproken.
Een concrete stap in 2023 waren de bijeenkomsten die het fonds door het hele land organiseerde in de aanloop naar het nieuwe beleidsplan. Vanaf mei deed het fonds alle regio’s in het land aan. Van Texel tot Sint Eustatius, van Koarnjum tot Oisterwijk, van Assen tot Vlissingen. Het fonds verzamelde inbreng over de uitdagingen die van invloed zijn op het lokale beeldende kunst- en erfgoedaanbod. Daarmee heeft het beter zicht gekregen op de initiatieven en uitingen die samen het Nederlandse beeldende kunst- en cultuurlandschap vormen. Deze inzichten kregen hun beslag in beleidsplan 2025-2028.
De Open Oproep Herdenkingsjaar Slavernijverleden was in 2023 aanleiding extra aandacht te besteden aan een zorgvuldige, inclusieve behandeling en beoordeling van de aanvragen. Om ongelijkwaardigheid, uitsluiting en daarmee een stigmatiserende bevestiging van de doorwerking van het slavernijverleden te voorkomen, werd het taalgebruik aangepast, kreeg het perspectief van de gemeenschappen binnen de beoordelingscriteria extra nadruk, hield het fonds speciale spreekuren en kregen aanvragers de mogelijkheid hun plannen mondeling toe te lichten. Ook aan de rol van commissieleden werd extra aandacht besteed. Een van de commissieleden uitte dit op LinkedIn: “Nog nooit heb ik zo’n diverse club aan commissieleden meegemaakt en fijn samengewerkt met erg gedreven groep fondsadviseurs en bureaumedewerkers. Die diversiteit die er was, was er niet alleen op basis van expertise maar ook wat betreft leeftijden, seksuele oriëntatie, culturele afkomst en visie’s et cetera. En dat bracht zowel mooie inhoudelijke gesprekken voort als momenten waar je iets kan leren van de perspectieven en ervaringen van anderen. Dat had makkelijk anders kunnen verlopen maar hier zag je gewoon wat voor moois er gebeurd als organisaties echt investeren in duurzame verandering. Zelf denk ik dat het ten goede is gekomen bij de beoordeling van de ingediende projecten.”
Een ander commissielid schreef: “Ik vind het van groot belang dat het cultuurklimaat veranderd en ik zet mij daarom stevig in voor een inclusievere sector. Dat gaat met ups & downs helaas omdat het veelal nog witte spaces zijn waar maar moeizaam verandering komt. Ik wil me daarom graag uitspreken over mijn ervaring bij het Mondriaan Fonds en in het specifiek deze regeling. Ik vond het een erg fijne ervaring met zowel de beleidsadviseurs van het fonds als de commissieleden. Het voelt super fijn om bij te dragen in een safe space waar verandering en inclusie gewenst is. Dank hiervoor.”
Het Mondriaan Fonds wordt kortom continu gedwongen de eigen praktijk en die van de aanvragers kritisch te beschouwen. Steeds meer fondsmedewerkers bewaken en stimuleren bewust en onbewust de diversiteit en streven naar inclusie in procedures, commissiesamenstellingen, thematische programma’s, in gesprekken en gedachtenvorming. Bij het ontwikkelen van nieuwe of bij het aanpassen van bestaande regelingen wordt telkens in het oog gehouden wie het fonds wil bereiken, en welke aanpassingen nodig zijn om het bereik te verbreden of te diversifiëren. Ook de communicatie op de website wordt voortdurend onder de loep genomen.
Er is bij het fonds kortom een groter bewustzijn ontstaan met betrekking tot de eigen blinde vlekken en eris gewerkt aan een grotere toegankelijkheid van het fonds, een lagere drempel voor aanvragers en een meer diverse organisatie. Ook zijn de regelingen beter gericht op ondergerepresenteerde groepen. Dat dit ook zo wordt ervaren door het veld blijkt uit één op één gesprekken, maar ook uit het waarderingsonderzoek onder aanvragers dat in het kader van de visitatie van de rijkscultuurfondsen in 2023 werd uitgevoerd door Blauw Research:
“Meer dan 60% van de aanvragers vindt dat het Mondriaan Fonds bijdraagt aan een inclusieve en diverse kunst- en erfgoedsector. Ook benoemen sommige aanvragers de laatste jaren een verandering te zien bij het fonds. Waarbij het fonds meer open staat voor diversiteit en inclusiviteit, onder andere vanuit het Caribisch gebied."
"Aanvragers van het Mondriaan Fonds zien het fonds vaker als toegankelijk en benaderbaar ten opzichte van de vorige meting (73% in 2022 t.o.v. 61% in 2018). Ook vindt een groter aandeel dat het fonds inspeelt op actuele ontwikkelingen in het beeldende kunst en erfgoed veld ten opzichte van voorgaande meting (73% in 2022 t.o.v. 66% in 2018)."
De hierboven genoemde visitatiecommissie van de rijkscultuurfondsen was lovend over de aandacht die de rijkscultuurfondsen hebben voor diversiteit en inclusie, vanuit een intrinsieke motivatie. Specifiek was de commissie positief over de integrale aanpak van het Mondriaan Fonds, die zich vertaalt in jaarplannen en jaarrapportages, workshops en lunchbijeenkomsten. Wel adviseerde de commissie “duidelijke doelen te stellen, te monitoren en terug te koppelen naar diegenen die er wat mee moeten, zodat het leidt tot een verbeterde aanpak.”
Deze aanbeveling neemt het fonds graag ter harte. Vanaf 2024 wordt het jaarplan bijvoorbeeld nauwer betrokken bij de beoordelingscyclus. Met hun leidinggevenden formuleren en monitoren de medewerkers hun concrete doelen voor de komende periode.
Effectmeting
Het fonds zorgt voor monitoring, reflectie en effectmeting van zijn regelingen en activiteiten. Belangrijkste doel is te bekijken of de gestelde doelen van het fonds zelf en van de bijdragen worden behaald. In dit jaarverslag staan per regeling de resultaten van die effectmeting vermeld.
Het Mondriaan Fonds vindt effectmeting essentieel. Om te monitoren of de eigen doelstellingen worden behaald, maar vooral ook om te laten zien welke rijkdom ontstaat via de investeringen van het fonds. Het gaat daarbij vooral om de directe resultaten en effecten van bijdragen, en niet zozeer om de maatschappelijke impact die door het fonds is veroorzaakt.
De afgelopen jaren maakt het fonds gebruik van een complex eigen instrumentarium om de beoogde effecten van het beleid te meten. Dit instrumentarium bestaat onder meer uit gerichte vragenlijsten aan aanvragers, enquêtes, maar ook aparte commissies die de resultaten van gehonoreerde of afgewezen aanvragen onderzoeken. In de jaarverslagen vermelden we telkens per regeling de specifieke resultaten van die effectmeting. De uitkomsten van onderzoeken zijn altijd openbaar en staan op de website van het Mondriaan Fonds.
Het fonds vraagt jaarlijks een zogeheten Kunstenaar Start-effectmetingcommissie de bijdragen die aan startende kunstenaars werden verstrekt te onderzoeken. Dit gebeurt bij de presentatie Prospects, de jaarlijkse startersexpositie tijdens Art Rotterdam. De Kunstenaar Start-effectmetingscommissie was in 2023 aangenaam verrast door de kwaliteit van het werk van de groep als geheel. De commissie had verwacht dat het lastiger zou zijn voor de makers om in tijden van corona aansluiting te vinden bij de kunstwereld en hun werk getoond te krijgen. Een aantal was echter uitzonderlijk goed bezig met hun ondernemerschap. Ook vond de commissie de variëteit aan doelen waarvoor de bijdrage was ingezet interessant. Een kunstenaar had bijvoorbeeld een tuftmachine aangeschaft, een ander had gereisd.
Interne evaluaties
Alle bijdragen worden continu en structureel intern geëvalueerd en waar nodig aangepast. Aan het eind van iedere vergadering kijken de adviseurs terug op de manier waarop de beoordeling is verlopen. Dit verslag gaat naar het bestuur dat zo nodig actie onderneemt. Aan het einde van het jaar voert het Mondriaan Fonds jaarlijks een interne evaluatie van alle bijdragemogelijkheden uit.
Externe evaluaties
In 2023 zijn 2 brede regeling-overstijgende onderzoeken uitgevoerd naar de resultaten van het Mondriaan Fonds.
In de eerste plaats heeft onderzoeksbureau Kwink de ruim 20 coronaregelingen geëvalueerd die het Mondriaan Fonds in de periode 2020-2022 uitvoerde, waarmee meer dan € 70 miljoen aan subsidie werd verdeeld. De onderzoekers hebben in opdracht van het fonds de effecten en de mate waarin doelen van deze regelingen zijn bereikt voor zover mogelijk in beeld gebracht. Op deze manier is geprobeerd zicht te krijgen op de doelmatigheid van deze coronaregelingen. Kwink concludeert dat de coronaregelingen gezamenlijk een brede doelgroep binnen de culturele sector hebben bereikt, waarbij geen hele doelgroep (zonder degelijke reden) buiten de boot is gevallen. Bovendien sloot de relatief eenvoudige opzet van de coronaregelingen goed aan bij de doelen van de regelingen en de situatie waarin de instellingen en makers zich bevonden ten tijde van de coronapandemie.
Over de specifieke steunmaatregelen voor musea en kunsthallen concludeert Kwink dat de coronaregelingen doeltreffend waren en goed aansloten bij de behoefte in de culturele sector: "We concluderen dan ook dat het doel van deze coronaregelingen is bereikt." De coronabijdragen boden in de meeste gevallen voldoende om de inkomstenderving op te vangen.
De coronaregelingen voor makers hadden als doel de continuering van de beroepspraktijk. Ook makers hadden een grote behoefte aan financiële ondersteuning tijdens de pandemie, waar de coronaregelingen volgens Kwink goed bij aansloten: “Door de gederfde inkomsten van de makers geheel of gedeeltelijk op te vangen, hebben de bijdragen naast continuering van de bestaande beroepspraktijk ook geleid tot een positief effect op de mentale gezondheid van makers.”
Een ander breed onderzoek dat het Mondriaan Fonds in 2023 uitvoerde was een onderzoek naar de dienstverlening van het Mondriaan Fonds, uitgevoerd door onderzoeksbureau Blauw Research. Dit bureau heeft alle aanvragers (positief en negatief beoordeeld) uit de jaren 2021 en 2022 bevraagd via een anonieme enquête. De respons was 35%, 2% meer dan in 2018. De vragenlijst is in nauw overleg met Blauw Research tot stand gekomen, waarbij in het kader van de vergelijkbaarheid met eerdere rapporten (2014 en 2018) de meeste vragen zijn herhaald.
Vergeleken met eerdere onderzoeken, zijn aanvragers positiever over de dienstverlening van het fonds. Vier op de 5 aanvragers is tevreden over de dienstverlening van het Mondriaan Fonds. Ten opzichte van 2018 zijn meer aanvragers uitgesproken positief. Aanvragers van coronaregelingen uiten daarbij een nog hogere tevredenheid dan reguliere aanvragers. Ook op andere punten laat het onderzoek van Blauw Research een bijzonder grote waardering zien van coronaregelingen-aanvragers.
Het fonds is daarnaast blij dat ook op het punt van de communicatie de waardering onder aanvragers is gestegen. Het rapport van Blauw Research noemt net als in 2017 als belangrijkste aandachtspunten voor het fonds de helderheid van het besluit en de transparantie van de beoordelingscriteria. Dat is niet verwonderlijk, omdat de respondenten van dit onderzoek (aanvragers 2021 en 2022) nog nauwelijks de resultaten van het zogeheten adviesplatform zagen. Het Mondriaan Fonds beschouwt het aanvragersonderzoek in 2023 op dat punt dan ook als een nulmeting. De invoering van een helderder, transparanter scoringssysteem in 2023 zal naar verwachting uit de klantwaardering-scores van 2027 blijken.